Táo bón ở trẻ em, những điều phụ huynh chưa biết

Như thế nào gọi là táo bón?

Rất nhiều bà mẹ lo lắng mang con đến phòng khám vì bé mãi 4-5 ngày mới đi tiêu một lần, hoặc trước đây bé đi tiêu 2-3 lần mỗi ngày thì nay lớn lên chỉ còn đi mỗi ngày 1 lần, v.v…Liệu các trường hợp đó có phải là táo bón hay không? Xin thưa là…không! Nếu bé 4-5 ngày mới đi tiêu mà phân cẫn mềm, tơi xốp thì không gọi là táo bón. Tương tự, bé ngày càng lớn thì số lần đi tiêu trong ngày càng giảm đi cũng là hiện tượng sinh lý bình thường.

Táo bón là khi trẻ đi tiêu thưa thớt (dưới 3 lần mỗi tuần) hoặc đi tiêu khó khăn và gây ra sự khó chịu, căng thẳng khi đi tiêu (phân cứng, rặn đau, ngồi lâu, tiêu khókhó khăn, đôi khi chảy máu hậu môn, …). Ước tính hầu như bé nào cũng có ít nhất 1 lần bị táo bón, nhưng chỉ thoán qua rồi hết. Những bé bị táo bón kéo dài vài tuần lễ được gọi là táo bón mạn tính và cần sự chăm sóc toàn diện từ chế độ ăn, chế độ sinh hoạt, trấn an tâm lý và sử dụng thuốc.

Tuổi nào ở trẻ em thường bị táo bón?

Có 3 thời điểm táo bón dể xảy ra với các bé:

1. Lúc chuyển từ chế độ ăn lỏng sang ăn đặc (ăn dặm).

2. Lúc bé tập ngồi bô một mình (tuổi biết đi).

3. Lúc bé bắt đầu đến trường (mẫu giáo, tiểu học).

Làm sao nhận biết trẻ bị táo bón?

Ngoài đếm số lần đi tiêu trong 1 tuần và xem tính chất phân như đã nói ở trên, các bé bị táo bón còn có nhiều biểu hiện khác, đôi khi bị lầm với các rối loạn khác. Các bé có thể biểu hiện chướng bụng, đau bụng hoặc biếng ăn, chậm lên cân. Đôi khi có bé lại bị chuẩn đoán nhầm là tiêu chảy vì phụ huynh tình cờ phát hiện có ít phân lỏng dính ở đáy quần của bé mà bé hoàn toàn không hay biết (triệu chứng này gọi là són phân hay ỉa đùn, là một biểu hiện của tình trạng táo bón kéo dài). Ngoài ra, một số bé có biểu hiện “nín nhịn”, không chịu đi tiêu như ngồi xổm, gồng cứng người, bắt chéo 2 chân, hay đỏ mặt hoặc bấu chặt vào mẹ, v.v…

Nguyên nhân gây táo bón và “cái vòng lẩn quẩn”

Có đến 95% các bé bị táo bón … không tìm ra nguyên nhân, tức là qua thăm khám và làm các xét nghiệm thông thường (thử máu, siêu âm, X quang) không thấy gì bất thường. Những trường hợp này gọi là “táo bón chức năng”. Chỉ có 5% trường hợp là “táo bón thực thể”, nghĩa là táo bón do một bệnh nào đó gây ra như phình đại tràng bẩm sinh, bệnh suy giáp trạng bẩm sinh, ngộ độc chì, các trường hợp tổn thương hay dị dạng cột sống vùng cùng môn, v.v… Những trường hợp “táo bón thực thể” thì cần phải điều trị bệnh lý gốc gây ra thì mới hết táo bón.

Các trường hợp táo bón chức năng, yếu tố gây ra táo bón có thể được giải thích bởi sự chưa hoàn thiện về hệ tiêu hoá, hoặc chế độ ăn và sinh hoạt chưa hợp lý. Tuy nhiên, yếu tố được nhắc đến nhiều nhất gây ra táo bón chức năng là “hành vi nín nhịn”. Có thể do bé “chê” nhà vệ sinh trong trường, hoặc do “kinh nghiệm” sau một lần đi tiêu phân cứng gây đau đớn, thế là lần mắc cầu sau bé … quyết định nín lại, không chịu đi tiêu. Khi nín như vậy phân sẽ ngày càng khô trong trực tràng (đoạn ruột cuối trước khi thảy ra hậu môn), ngày càng tích tụ to hơn và đến khi bé “chịu hết nổi” phải đi tiêu thì sẽ gặp khó khăn nhiều hơn, càng gây đau nhiều hơn. Thế là bé ngày càng có ác cảm nặng nề hơn với chuyện đi tiêu, lại càng nín nhịn, và lại càng đau hơn trong lần đi tiêu kế. Đó là cái “vòng lẩn quẩn” gây khó khăn rất lớn trong việc điều trị táo bón chức năng cho trẻ em.

Thế thì phải làm sao cho bé hết táo bón?

Việc điều trị táo bón trước tiên đòi hỏi cha mẹ phải hết sức kiên nhẫn vì táo bón không hết nhanh như các bệnh cảm sốt thông thường và các bé cũng ít chịu hợp tác tốt. Điều trị táo bón phải kết hợp giữa sự thay đổi chế độ ăn uống, thói quen đi tiêu, hoạt động thể chất với việc dùng thuốc nếu có. Đôi khi việc điều trị táo bón phải cần đến chuyên gia tâm lý nữa.

Tập luyện thói quen đi tiêu hàng ngày là một điều quan trọng, vừa giúp bé có phản xạ đi tiêu, vừa giúp loại bỏ phân không để ứ quá lâu trong trực tràng. Hàng ngày bé nên được tập đi tiêu vào một giờ nhất định nào đó, nếu sau 15 phút bé không cảm thấy mắc cầu thì thôi, lặp lại vào hôm sau. Hãy khen nếu bé chịu vào nhà vệ sinh hoặc ngồi bô đi tiêu và kịp thời có những phần thưởng nho nhỏ khi bé tự đi tiêu được.

Chất xơ và nước uống là 2 yếu tố quan trọng khác. Các bữa ăn chứa nhiều chất xơ như trái cây, rau tươi và các loại bột ngũ cốc nguyên cám (các loại bộ ngũ cốc ăn sáng, bánh mì đen, …) cần nên hiện diện hàng ngày trong bữa ăn của bé. Trẻ em lại ít chịu ăn rau quả nên là một trở ngại lớn, cần phải có sự hỗ trợ, khuyến khích của cha mẹ. Nước chín, nước ép trái cây là những loại nước hữu ích trong việc điều trị táo bón. Bé được cần uống đủ nhu cầu nước mỗi ngày, nhất là những nước có khí hậu nóng như nước ta.

Khuyến khích bé hoạt động thể lực, tránh ngồi yên một chỗ cũng là một biện pháp tăng cường nhu động ruột, tránh táo bón.

Sử dụng thuốc, những điều phụ huynh chua biết.

Đối với những trẻ bị táo bón mà việc thay đổi chế độ ăn, thói quen sinh hoạt nêu trên vẫn chưa mang lại hiệu quả cần thiết thì thuốc là biện pháp cần thiết để mang lại thành công cho việc điều trị. Có một điều chúng ta ít được biết là việc điều trị táo bón đòi hỏi rất nhiều thời gian. Theo những khuyến cáo mới nhất, sau khi bé đã được lấy sạch phân cứng ứ trong trực tràng và đã đi tiêu bình thường (phân mềm, ít nhất 3 lần mỗi tuần) thì việc dùng thuốc để giữ tình trạng như vậy phải được duy trì ít nhất 6 tháng kế tiếp. Đây là một điểm rất quan trọng vì một số phụ huynh khi thấy con mình đi tiêu bình thường trở lại thì tự ý ngưng thuốc và táo bón sẽ bị tái phát. Quá trình ngưng thuốc quá sớm rồi dùng lại nhiều lần sẽ làm táo bón tái phát nhiều lần và điều trị sẽ ngày càng khó khăn hơn. Không khuyến cáo các biện pháp thụt tháo (như bơm hậu môn bằng glycerin) trong thời gian điều trị duy trì kéo dài.

Chính vì việc điều trị táo bón đòi hỏi thời gian dài như vậy nên các loại thuốc dùng trong táo bón đòi hỏi phải rất an toàn. Một loại thuốc được các bác sĩ ưa dùng cho trẻ em vì đã chứng minh được tính hiệu quả và an toàn đó là lactulose. Lactulose giúp làm mềm phân, dễ đi tiêu và còn giúp duy trì các vi khuẩn có lợi trong đường ruột của trẻ. Các loại thuốc khác cũng có thể sử dụng là polyethylene glycol (PEG), sorbitol, các loại dầu khoáng, các thuốc nhuận trường kích thích, …

Liều lượng lactulose sử dụng trong điều trị táo bón

Do đã được chứng minh là hiệu quả và an toàn khi sử dụng lâu dài, đồng thời cũng dễ tìm hơn các loại thuốc khác, từ lâu lactulose là loại thuốc các Bác sĩ Việt Nam thường xem là lựa chọn đáng tin cậy.

Nếu dùng để xổ phân (lấy phân cứng nhanh ra ngoài): nếu như không sử dụng các biện pháp như bơm hậu môn bằng glycerin hoặt thụt tháo thì lactulose cũng có thể được dùng với liều cao (4ml/kg/ngày, chia 2 lần, sử dụng trong 7 ngày).

Nếu dùng để điều trị duy trì (giữ cho bệnh nhân đi tiêu thường xuyên, tránh táo bón): lactulose được sử dụng với liều 1-3ml/kg/ngày, có thể dùng 1 lần hoặc chia làm 2 lần mỗi ngày, liều dùng có thể gia giảm tuỳ đáp ứng mỗi bé. Lactulose đã chứng minh là an toàn, có thể dùng cho cả trẻ sơ sinh. Ngoài ra, tính an toàn khi sử dụng lactulose lâu dài cũng đã nhận thấy trong nhiều nghiên cứu cũng như thực tế, phù hợp với tiêu chí lâu dài của bệnh táo bón.

Phòng bệnh hơn chữa bệnh

Việc điều trị táo bón ở trẻ em đòi hỏi nhiều nỗ lực, kiên nhẫn và thời gian. Tuy nhiên, có điều ít ai biết là không phải lúc nào cũng thành công. Ước tính vẫn còn khoảng 1/3 các bé thất bại với điều trị và tiếp tục “khổ sở” với việc đi tiêu hàng ngày. Do đó, công tác phòng ngừa táo bón với các nguyên tắc cơ bản như một chế độ ăn hài hoà nhiều chất xơ, uống đủ nước, hoạt động thể chất phù hợp với lứa tuổi, kết hợp với tập luyện thói quen đi tiêu mỗi ngày là những việc cần làm để giúp bé tránh phải chứng táo bón rất khó chịu này.