Dậy thì sớm là sự phát triển một trong các đặc tính sinh dục thứ phát trước 8 tuổi ở trẻ gái (trẻ mọc lông mu, lông nách, phát triển ngực..., có kinh nguyệt lần đầu trước 9,5 tuổi), và trước 9 tuổi ở trẻ trai (phát triển kích thước tinh hoàn > 4 ml).
Dậy thì sớm được chia thành 3 nhóm :
- Dậy thì sớm trung ương: gây ra bởi sự trưởng thành sớm của trục hạ đồi – tuyến yên – tuyến sinh dục. Đặc trưng bởi sự phát triển tuần tự các đặc tính sinh dục thứ phát như một trẻ dậy thì bình thường, tuy nhiên sớm hơn so với tuổi dậy thì bình thường. Ở trẻ gái thứ tự phát triển là vú tiếp theo là lông mu cuối cùng là kinh nguyệt, ở trẻ trai là sự tăng kích thước của tinh hoàn tiếp theo là dương vật và cuối cùng là lông mu. Các đặc tính sinh dục thường phù hợp với giới tính thật sự của trẻ, tức là trẻ trai sẽ phát triển đặc tính sinh dục nam, trẻ gái sẽ phát triển đặc tính sinh dục nữ.
- Dậy thì sớm ngoại biên: gây ra bởi sự tiết quá mức hormone sinh dục (estrogen hoặc androgen), các hormone này có thể được tiết ra từ cơ quan sinh dục, tuyến thượng thận, nguồn hormone sinh dục ngoại sinh, hoặc từ các khối u tế bào mầm. Trẻ sẽ phát triển đặc điểm sinh dục thứ phát theo hormone được tiết quá mức (tăng estrogen sẽ gây phát triển hướng nữ, tăng androgen sẽ gây phát triển theo hướng nam).
- Dậy thì sớm không hoàn toàn: là sự phát triển độc lập của tuyến vú ở trẻ gái (tăng sinh tuyến vú đơn độc), hoặc sự phát triển các đặc điểm như lông vùng mu và/hoặc vùng nách, mụn trứng cá và mùi cơ thể ở cả trẻ trai và trẻ gái.
Vậy những dấu hiệu nào cần lưu ý để bậc phụ huynh nhận biết sớm một trẻ có khả năng dậy thì sớm?
Phụ huynh thường nhận thấy rằng con mình “lớn trước tuổi” hoặc “cao vượt bậc so với các bạn cùng lớp”. Thông thường một trẻ trước tuổi dậy thì sẽ tăng khoảng 5-6 cm/ năm. Nếu trẻ tăng chiều cao nhanh lớn hơn 6 cm trong một năm, cao hơn hẳn bạn cùng lớp, các bậc cha mẹ nên đưa trẻ đến khám bác sĩ nhi vì có thể trẻ đã mắc bệnh dậy thì sớm. Vì các nội tiết tố sinh dục kích thích sự trưởng thành ở các đầu xương và làm trẻ cao nhanh, tuy nhiên cũng gây đóng sụn đầu xương sớm làm chiều cao khi trưởng thành của trẻ sẽ thấp hơn trẻ cùng tuổi. Do đó, theo dõi chiều cao của trẻ định kỳ, các mốc phát triển chiều cao cho bé cũng là một cách giúp các bậc phụ huynh nhận sớm nhận biết trẻ dậy thì sớm.`
Hình: Trẻ dậy thì sớm “cao vượt bậc so với bạn cùng tuổi”
Đối với trẻ gái, dậy thì sớm biểu hiện bằng sự phát triển của mô vú biểu hiện sự tăng kích thước và sắc tố quầng vú, sự nhô ra của núm vú, tránh nhầm lẫn với mô mỡ nhất là ở trẻ béo phì. Bậc phụ huynh cũng cần chú ý đến sự phát triển của lông mu, lông nách, huyết trắng, mùi cơ thể của trẻ. Đối với trẻ trai, dậy thì sớm biểu hiện trẻ có tăng kích thước tinh hoàn. Bình thường kích thước trục dọc tinh hoàn trước dậy thì dưới 2 cm và sau khi dậy thì lớn hơn 2,5 cm, thể tích tinh hoàn trên 4 cm, tuy nhiên các bậc phụ huynh khó có thể nhận ra dấu hiệu này sớm do không có dụng cụ đo chuyên dụng. Tượng tự dấu hiệu tăng kích thước dương vật, bậc phụ huynh khó có thể đo đạc chính xác mà thường đưa trẻ đến khám vì thấy bộ phận sinh dục trẻ to bất thường hoặc sậm màu hoặc có lông mu. Ngoài ra còn có triệu chứng như lông nách, mọc râu, mụn trứng cá, mùi cơ thể, giọng nói trầm, gương mặt trưởng thành hơn.
Hình: sự phát triển của vú theo phân loại Tanner. Hình 1A, 1B là vú của trẻ trước khi dậy thì. Nguồn: Harrington J. (2021), “Definition, etiology, and evaluation of precocious puberty”, Uptodate, last update 2021
Khi có những dấu hiệu bất thường kể trên, bậc phụ huynh nên đưa trẻ đến khám tại các bệnh viện có chuyên khoa nội tiết để được thăm khám kỹ lưỡng.
Bác sĩ sẽ khám trẻ để phân độ sự phát triển cơ quan sinh dục ngoài của trẻ. Ngoài ra còn làm các xét nghiệm để xác định chẩn đoán và tìm nguyên nhân dậy thì sớm như:
-X quang xương bàn tay để đánh giá tuổi xương của trẻ. Trẻ bình thường có tuổi xương tương tự tuổi thật của trẻ. Khi trẻ dậy thì sớm, tuổi xương của trẻ sẽ lớn hơn tuổi thật của trẻ 1 tuổi trở lên.
- Các xét nghiệm nồng độ hormone trong máu như: FSH, LH, Estradiol hay Testosteron.
- Siêu âm bụng chậu ở trẻ gái, siêu âm thượng thận và tinh hoàn ở trẻ trai.
- Đặc biệt là nghiệm pháp kích thích gonadotropin bằng GnRH.
- MRI sọ não được thực hiện đối với trẻ gái dậy thì sớm
Dựa vào những đặc điểm sinh dục thứ phát bác sĩ có thể chẩn đoán trẻ dậy thì sớm trung ương, ngoại biên, hay dậy thì sớm không hoàn toàn. Sau đó tùy thuộc vào nguyên nhân để làm thêm các xét nghiệm cho trẻ.
Tài liệu tham khảo
- Garibaldi L, Chemaitilly W (2011), "Disorders of Pubertal Development", In:Kliegman R, Stanton B, Geme J, Schor N, Behrman R, editors, Nelson
Textbook of Pediatrics, 19e ed, Elsevier. - Harrington J. (2021), “Definition, etiology, and evaluation of precocious puberty”, Uptodate, last update 2021
- Huỳnh Thị Vũ Quỳnh (2019), “Tổng quan về dậy thì sớm”, Đại học Y Dược thành phố Hồ Chí Minh.